Poranek Rosz Haszana

Rabbi Dr Walter Rothschild

Dzieje się tak każdego roku, jeśli tylko przestrzegamy kalendarza czytań z Tory na każdy szabat oraz na najważniejsze święta, o których wspomina się w Torze i do których przypisana jest szczególna liturgia czytania Tory (nie należy do nich ani Purim, ani Chanuka, ani Tu Biszwat) – każdego roku, przez cały rok, mierzymy się z trudnymi tekstami. Tekstami stanowiącymi dla nas wyzwanie. Tekstami wzbudzającymi w nas uczucie dyskomfortu. Tekstami, które niekiedy wydają się nam wręcz przerażające lub żenujące. Tekstami, co do których mamy być może poczucie, że nie powinny były powstać, lub, jeśli już je napisano, to wypadałoby je odesłać do jakiejś pokrytej kurzem, starej części biblioteki i nigdy więcej nie zaprzątać sobie nimi głowy.

Judaizm nie działa jednak w taki sposób. Jesteśmy zobowiązani otwierać Torę co tydzień oraz podczas każdego święta i czytać, studiować, dyskutować i oddawać się refleksji nad jakimś aspektem naszej przeszłości – naszej jako istot ludzkich bądź jako Izraelitów – czy będzie to pytanie, jak powstał wszechświat, czy też dokąd on zmierza i kiedy nastąpi jego kres… i w jaki sposób dojdzie do owego kresu. Możemy też rozważać, jak wszystko może zostać zniszczone przez wielką powódź, jak różne grupy ludzi walczą ze sobą i zabijają się nawzajem, jak ziemie bywają zdobywane i tracone, jak można znaleźć albo stracić dom, jak rodziny mogą dobrze albo źle funkcjonować, jak kolejne pokolenia powinny przekazywać dalej swoje doświadczenie i mądrość, jak ojcowie odnoszą się do synów, a synowie do ojców (przepraszam: wspomina się też o matkach i córkach, ale zwykle występują one tylko w roli drugoplanowej – Sara, Riwka, Lea i Rachela są z pewnością aktywne i wpływowe na swój własny sposób, ale to mężczyźni odgrywają dominującą rolę w poszczególnych narracjach; na przykład Mojżesz ma zarówno siostrę jak i brata, ale o Miriam wspomina się o wiele rzadziej i, w odróżnieniu od Aharona, nie ustanawia ona swojej własnej dynastii).

Można by wskazać wiele takich przykładów, i właśnie dlatego rabin musi co tydzień wyjaśniać na ile tylko potrafi konkretny, odczytywany w danym dniu fragment. Dzisiaj, w Rosz Haszana, mierzymy się z DWIEMA opowieściami o ojcu, który usiłował zamordować swojego syna. W postępowych synagogach zwykle odczytujemy tylko drugą z nich – pochodzącą z 22 rozdziału Księgi Bereszit historię opisującą, jak Abraham przygotowuje się do zamordowania własnymi rękoma, za pomocą noża, swojego ukochanego, urodzonego jako drugi w kolejności syna, Icchaka. Ale w poprzednim rozdziale Abraham objawił się jako gotowy pozwolić na to, aby jego pierworodny syn, Iszmael, oraz matka chłopca, Hagar, umarli z głodu bądź – co bardziej prawdopodobne – zmarli z pragnienia na pustyni, po tym jak wygnał ich bezbronnych z tylko jednym bukłakiem wody do podziału. Są to straszne teksty, teksty niepokojące i wprawiające w zakłopotanie, podważają bowiem miły i ciepły obraz Abrahama jako „Awrahama Awinu”, Naszego Ojca. MY wiemy, że w obu tych przypadkach jego synowie przeżyją – w istocie uda im się dokonać o wiele więcej: z czasem sami zostaną ojcami, dziadkami i pradziadkami – ale nie było to wcale takie oczywiste na początku obu tych historii i również sam Abraham nie miał takiej pewności.

Nie chcę się tu wdawać w nazbyt dogłębną analizę tekstu, zważywszy iż przeczytaliśmy go wspólnie oraz, mam nadzieję, pamiętamy też jeszcze nieco z tego, czego nauczyliśmy się w zeszłym roku, o ile ktoś nie znalazł się tu po raz pierwszy, a jeśli ktoś faktycznie JEST tu po raz pierwszy, to i tak doznał już wystarczająco głębokiego szoku. Chciałbym się raczej skupić na samym fakcie, iż tekst ten jest w ogóle przez nas czytany.

Tora jest pełna krępujących i nieprzyjemnych fragmentów, podobnie jak ludzkie ciało pełne jest lepkich, śmierdzących, swędzących, pryszczatych i bolesnych części. A jednak, jeśli przyjrzeć się sposobowi, w jaki przedstawia się ludzi w naszym społeczeństwie, praktycznie nigdy nie wspomina się o tych aspektach – a jeśli już, to tylko w celu zareklamowania rozmaitych produktów, które wedle zapewnień ich producentów potrafią zaradzić brzydkiemu zapachowi, swędzeniu, wypryskom, wypadającym włosom, zwiotczałym mięśniom, nadprogramowym warstwom tłuszczu, nieświeżemu oddechowi i innym tego typu przypadłościom. A nawet wtedy owe miejsca pokazuje się zwykle dopiero PO TYM, jak dany specyfik zdążył już zadziałać, a osoby te mogą się znów uśmiechać i wyglądać bez zarzutu…. Ponadto bohaterowie opowieści i filmów sprawiają wrażenie, jak gdyby nigdy nie musieli korzystać z toalety, nigdy nie bolała ich głowa, chyba że wymaga tego akurat scenariusz, nigdy nie cierpieli na hemoroidy ani problemy z trawieniem… Czy widzieliśmy kiedykolwiek, aby baśniowej księżniczce zdarzyło się beknąć lub aby książę puszczał wiatry? Gdy ekranowa para zakochuje się w sobie, całują się głęboko i namiętnie, ale nie zdają się nigdy zauważać, że partner czy partnerka ma zepsuty ząb, chorobę dziąseł lub zwyczajnie nieświeży oddech. Gdy para śpi razem, żadne z nich nigdy nie chrapie ani nie ma pełnego pęcherza. Czy Madonna karmiąc piersią swoje dziecko cierpiała kiedykolwiek z powodu zatkanych kanalików mlekowych? Czy musiała zmienić pieluchę? Albo czy musiała sobie poradzić z chlustającymi wymiotami dziecka? Dzieciątko zawsze po prostu tam leży, spokojne i zadowolone. Wyidealizowane. Czy bohater wracający ze zwycięskiej kampanii musiał się kiedykolwiek zmagać z zaburzeniami erekcji lub może z jakąś chorobą weneryczną nabytą podczas długiego pobytu z dala od domu? Takie rzeczy po prostu nigdy się nie zdarzają!

Ale w prawdziwym życiu – jak najbardziej. Oraz w Torze. Nie opisano w niej absolutnie WSZYSTKIEGO, ale znajdziemy tam między innymi instrukcje dotyczące tego, jak zbudować latryny poza obozem lub jak chować zwłoki i jak należy się obmyć w przypadku styczności z nieczystością; znajdziemy tam również całe rozdziały dotyczące chorób skórnych, różnych wydzielin i menstruacji. Czytamy o żonach gotowych zdradzić swoich mężów i spiskujących, aby umożliwić faworyzowanemu synowi zdradzenie własnego ojca i brata. Czytamy o rodzicach, którzy tracą dzieci na skutek nagłych wypadków z udziałem ognia, czytamy o rodzicach niebędących w stanie kontrolować swojego brutalnego potomstwa, które dopuszcza się przestępstw i morderstw, używając jako wymówki „rodzinnego honoru”. Znajdziemy tam ostrzeżenia przed szukaniem wymówek poprzez modlenie się do fałszywych wartości. Znajdziemy przykazania zabraniające mordowania, kradzieży czy też popełniania cudzołóstwa, zakłada się bowiem, że ludzie będą się dopuszczać takich czynów, o ile nie nakaże się im, aby tego NIE robili. (A może nawet i wtedy… dostajemy więc też instrukcje wyjaśniającą, co mamy robić z tymi, których przyłapiemy na łamaniu owych zasad).

Już choćby w rozdziałach z księgi Rodzaju opowiadających o Abrahamie i Sarze czytamy o problemach z niepłodnością, o problemach związanych z relacjami międzyludzkimi (również pomiędzy wujem i bratankiem), czytamy o parze, która nie może mieć dzieci, czytamy o zaproponowanym na to rozwiązaniu, które działa, lecz – poprzez swe działanie – generuje zazdrość i nienawiść, morderczą nienawiść; czytamy o mężu, który, zdając sobie sprawę, jak trudno jest mu zadowolić swoją żonę i dać jej to, czego pragnie najbardziej, czyli dziecko – podporządkowuje się zamiast tego jej pełnym zazdrości żądaniom – w końcu chce mieć w domu przynajmniej TROCHĘ spokoju – najpierw szykuje się więc do wygnania ciężarnej służącej, a następnie, gdy to się nie udaje, do wygnania jej wraz z jej synem. O rany! I ludzie nazywają to ŚWIĘTĄ Torą? Co w takim razie musiałoby w niej być, aby nazwali ją BEZBOŻNĄ?

Następnie mamy zaś rozdział odczytywany przez nas w dniu dzisiejszym, w którym Abraham nie tylko przygotowuje się do zamordowania tego ze swoich synów, który przy nim pozostał, ale, co więcej, zamierza to uczynić bez wiedzy i zgody swojej żony, a jego matki. Potem jego żona umiera; nie wydaje się, aby przedtem z sobą rozmawiali. Abraham zmuszony będzie negocjować zakup miejsca na jej pochówek, będzie musiał zorganizować synową, którą poślubi Icchak, sam też ponownie się ożeni i ponownie zostanie ojcem, i tak dalej. Przez cały ten czas Abraham żyje ze świadomością, że istnieje Bóg, z którym może debatować i sprzeczać się w pewnych – o ile nie we wszystkich – okolicznościach. Już wcześniej (w rozdziale 12) nakazano mu opuścić własny dom i rodzinę; aby uniknąć śmierci głodowej, musiał przenieść się za granicę oraz kłamać na temat swojej żony, aby uratować własną skórę; został uwikłany w wojnę pomiędzy różnymi królami i musiał uratować swojego bratanka Lota; targował się też z Bogiem w próbie – jak się okazało, nieudanej – zapobiegnięcia całkowitemu zniszczeniu niektórych miast wraz z ich mieszkańcami za sprawą potężnych ataków z powietrza; jego życie z pewnością nie było nudne, błędem byłoby jednak sądzić, że było ono zawsze wypełnione błogosławieństwem, spokojem i płodnością.

A jednak czytamy o życiu Abrahama, i to regularnie, w synagogach. Nie ukrywamy żadnych z wyżej wymienionych problemów, nie zaprzeczamy im. Nie poprawiamy obrazków za pomocą „fotoszopa” ani ich nie retuszujemy. Tora nakazuje dokonywać obrzezania – brit mila – lecz przyznaje, że może to być bolesne. Samo bycie w przymierzu, brit, może być bolesne. Może być dezorientujące. Słyszymy o obietnicach, które wprawdzie są składane, ale, jak się wydaje, nie zostają spełnione (czy Abraham ujrzał kiedykolwiek swych potomków tak licznych jak gwiazdy na niebie bądź żyjących bezpiecznie w swej własnej ojczyźnie? Nie, w rozdziale 25 umrze jako nomada, nie posiadając żadnego majątku poza namiotem i obietnicą; ofiaruje swym urodzonym w dalszej kolejności synom dary pieniężne, lecz nigdy nie przekaże oficjalnie brit Icchakowi – Icchak odziedziczy go po prostu po śmierci swego ojca, niczym dziedziczny tytuł).

To wszystko jest ważne, bardzo, bardzo ważne. Żydowscy bohaterowie i bohaterki są ludźmi. Nie noszą aureoli. Czasem bywają nikczemni, czasem nie mają racji, popełniają błędy, grzeszą, odnoszą porażki, kłamią, walczą; pary sprzeczają się ze sobą. Ludzie umierają.

Można by zaproponować stwierdzenie, że z teologicznego punktu widzenia w chrześcijaństwie człowiekowi zostają przypisane atrybuty boskie, natomiast w judaizmie to Bogu przypisuje się cechy ludzkie. Bóg może się rozzłościć i zniecierpliwić. Nie będę się tu wdawał zbyt głęboko w kwestie teologiczne, jednak znajdujemy się w kraju, na który bardzo głęboki wpływ wywarła doktryna i tradycje Kościoła Rzymskokatolickiego. Jesteśmy w kraju, który sam spędził długi czas na wygnaniu, zanim powrócił do ziemi obiecanej mu przez zewnętrzne mocarstwa, z na nowo zdefiniowanymi granicami – zarówno po pierwszej jak i drugiej wojnie światowej. W kraju cechującym się długą historią, po części starodawną, a po części współczesną; po części heroiczną i romantyczną, a po części – cóż, kłopotliwą. Pomyślcie tylko o losie wielu osób żyjących na obszarach, które nagle w 1945 roku stały się polskie. Ale pomyślcie też o losach wielu spośród tych, którzy aż do roku 1938 sądzili, że są Polakami, lecz którzy zostali następnie odrzuceni, pozbawieni swoich praw i swojej tożsamości, którym w owym czasie zabroniono nawet powrotu do kraju… Pomyślcie o losach tych, którzy żyli tutaj, jako Polacy, podczas wojny i po wojnie, a jednak byli izolowani, prześladowani i źle traktowani dlatego, iż z jakiegoś powodu uznano ich za „niewłaściwy rodzaj Polaków” i za przedstawicieli „niewłaściwej” religii czy też grupy etnicznej. Pomyślcie o tych, którzy musieli uciekać z kraju i żyć na wygnaniu, również w roku 1968. Pomyślcie o tych, którzy zbuntowali się przeciwko totalitaryzmowi i doprowadzili do czegoś, co było w istocie wojną domową – Polaków przeciwko Polakom, ideałów przeciwko ideologii.

Czy odważymy się o tym mówić? Czy odważymy się przyznać, że w owych trudnych, naznaczonych konfliktami czasach niektórzy zdradzali innych, że niektórzy walczyli raczej między sobą aniżeli ze wspólnym wrogiem? Że niektórzy byli gotowi zabijać sąsiadów i krewnych oraz czerpać profity z tego, co tamci po sobie pozostawili?

Historią zajmuję się tylko amatorsko i nie twierdzę, że wszystko o niej wiem, ale WIEM jedno – że jeśli coś się wydarzyło, to żydowskie nauczanie głosi, iż mamy obowiązek to odnotować i o tym rozmawiać, a nie starać się wyciszyć dyskusję o tych wydarzeniach lub udawać, że nigdy nie miały one miejsca. JEDYNYM sposobem na przepracowanie jakiejś niesprawiedliwości – niezależnie od tego, kto się jej dopuścił i na czym ona polegała – jest mówienie o niej na głos, mówienie otwarcie o losie, jaki spotkał ofiary, o ich cierpieniu i poniesionych przez nie stratach oraz otwarta dyskusja o motywach kierujących sprawcami, jak również o okolicznościach, w jakich dopuścili się tego, czego się dopuścili – w historii często bywa tak, że nie wszystkie fakty były znane w chwili podejmowania działań, bądź ktoś miał do wyboru dwie opcje, z których obie były złe, ale być może jedna z nich była gorsza od drugiej…. Tak jak to było w przypadku Abrahama, gdy Bóg mówił mu jedną rzecz, podczas gdy żona mówiła mu być może coś innego; gdy obiecano mu wyidealizowaną wizję przyszłości, lecz musiał starać się przeżyć w nie do końca idealnej teraźniejszości….

W Rosz Haszana każdy z nas staje przed Sądem Niebiańskim. Ale inni też to czynią – w Unetane Tokef stwierdza się, że „wszystkie stworzenia świata” – nawet anioły – poddawane są w tym dniu osądowi. Nikt nie będzie z tego zwolniony. Mam nadzieję, że wyraziłem się wystarczająco jasno. Nie jest to tylko kwestia „tej historii” lub „tamtej historii”, „tej grupy ofiar” lub „tamtej grupy ofiar”. Nie chodzi o politykę, lecz o moralność. Chodzi o szczerość w kwestii przeszłości. O otwartym mówieniu o ludziach, zarówno o ich słabościach jak i mocnych stronach, o ich uchybieniach na równi z ich sukcesami i triumfami. O nie wycofywanie się na pozycje wybiórczego traktowania i „wybielania” historii. O nie zabranianie innym prowadzenia własnych badań i prezentowania swoich odkryć.

Osobiście mam nadzieję – i ufam, że podzielają ją również inni – że w nadchodzącym roku zaobserwujemy zmianę w nastawieniu, że ci, którzy usiłują zaprzeczać przeszłości bądź też ją przykrywać zmienią zdanie i zaczną ją studiować, mierzyć się z nią i ją przepracowywać. Ani my, ani oni nie możemy jej zmienić – ale możemy ją spisać, odczytywać na głos i wyciągnąć z niej lekcję. A ostatecznie właśnie to jest w historii najważniejsze. Nasza przyszłość zależy w dużej mierze od tego, jak zrozumiemy naszą przeszłość.

Wówczas faktycznie będzie to Szana Towa, Dobry Rok, rok, o którym w swoim czasie również będzie warto pisać, rok godzien zapamiętania i uczczenia.
Szana Towa!

Tłum. Marzena Szymańska-Błotnicka