Jews, Pharaoh and Kings

Menachem Mirski

Thoughts on parashat Shemot

A new king arose over Egypt who did not know Joseph. And he said to his people, “Look, the Israelite people are much too numerous for us. Let us deal shrewdly with them, so that they may not increase; otherwise in the event of war they may join our enemies in fighting against us and rise from the ground.” So they set taskmasters over them to oppress them with forced labor; and they built garrison cities for Pharaoh: Pithom and Raamses. But the more they were oppressed, the more they increased and spread out, so that the [Egyptians] came to dread the Israelites. Ex 1:8-12

A transition of power sometimes brings about change in the status of different minorities residing within a given society. The above mentioned verses depict a certain pattern, which accurately portrays the fate that befell us, Jews, while we lived in Diasporas in later periods. Living in a Diaspora means living as a minority; no matter how numerous it may be, it nonetheless remains a minority. Our ability to shape our reality in countries we dwell in is contingent upon our social status. In many democratic countries across the modern world we are being treated on par with all its other citizens (at least in theory), therefore our ability to influence our reality is, generally speaking, subject to the rules of democracy. However, as we all know, over the course of our history it hasn’t always been that way. In fact, our “extraordinary” status within the societies of Christian Europe more often than not had been a burden for us. However, to provide a more comprehensive picture, today let’s take a look at the predominant dynamics which have influenced a large part of our history and which played a significant role in shaping our identity – namely at the situation in medieval Europe.

Just as it is today, secular authorities in medieval European states were responsible for the safety of communities – both Christian and Jewish – living under their rule, which entailed protecting them from both external and domestic threats. In theory, secular authorities were also meant to put Church policies into practice, insofar as it was necessary. This being said, in reality the predominant objective of those rulers was to expand their spheres of influence, which often led to conflicts with the Church hierarchy. Whereas for the Church Jews posed a theological problem, from the state’s perspective such considerations were irrelevant. What mattered first and foremost was the economic “usefulness” of Jews; Moreover, secular rulers did not enact a long-term policy with respect to Jews.

Therefore, the medieval state viewed Jews mostly in terms of their utilitarian value. Many times they were simply viewed as being the “property” of the king who ruled over the land they had settled in. As a general rule, they had to pay higher taxes than Christian communities living across Europe. As part of their lenient policy towards Jews, which was in fact aimed at boosting their own tax revenues, secular rulers often supported various Jewish economic endeavors in order to increase and maximize tax revenues collected from them. Thereby Jews became “business partners” of their local rulers, which generally exacerbated the hostility and hatred felt towards Jews within local Christian communities, which in turn – just like the Church did – would also exert pressure on the rulers, who to a certain extent always had to pay heed to “the will of the people”. This was another factor which contributed to the enactment of various restrictions with respect to Jews or to their persecution.

The only instance when the Church wielded direct power over Jews was if someone from among the clergy was at the same time a secular ruler. Both the Church and the state wanted to keep the Jews safe, but there was a dispute regarding the conditions in which they were supposed to live. The “protection” offered to Jews by the Church was in fact aimed at forcing them into an existence defined by the notion of them being a people rejected by God and thereby bound to permanently lead a life of indignity. On the other hand, secular authorities, having their own best interests at heart, were ready to create and support favorable conditions for Jews, thereby encouraging them to settle in their land and undertake various business endeavors, since that would translate into larger tax revenues for the state treasury. Conversely, the discrimination of Jews would deplete their revenues. Often they would do more than just pass laws favorable to Jews; the authorities often became directly involved in “Jewish businesses” (This occurred especially when it comes to endeavors entailing the collection of overdue financial obligations.) It should not come as a surprise that such undertakings were vehemently opposed by the Church, for two reasons. First of all, for the Church Jewish prosperity was something inconceivable and outrageous, especially if it seemed to have stemmed from a fiscal “exploitation” of the Christian masses. Secondly, the cooperation between local authorities and Jews threatened to undermine the laws and policies set with respect to Jews by the Church. As a result, the Church opposed the support shown to Jews by secular authorities and was lobbying for the implementation of its own laws, aimed at oppressing Jews. Hence, in times when the Church’s influence over the political and social realm grew stronger, as it had occurred for instance in the 13th century, policies introducing favorable conditions for Jews set by secular authorities were being replaced by various kinds of repressive measures, which quickly and directly impacted the conditions of Jewish life. Furthermore, the cumulative effects of the pressure exerted by the long-term Church policy with respect to Jews are also undeniable. The clergy was zealously advocating for their doctrine at secular courts, and their perseverance had yielded results – rulers, whether they liked it or not, were forced to implement Church doctrines with regards to many practical matters.

If only local rulers were powerful enough to enforce their political will, Jewish communities dwelling in their lands were able to lead a relatively peaceful life. However, whenever they became too weak to resist the pressure exerted by the Church or by the masses, various tragedies befell Jews. That was the predominant political pattern, albeit not without exceptions, since from time to time local rulers renounced their role as supporters of Jewish endeavors and joined the midst of their persecutors. The driving force behind such a change of mind was usually plain greed, and their repressive measures usually came in the shape of economic exploitation. Sometimes rulers who had incurred a lot of debt and found themselves under financial pressure would reach directly for the financial resources of the relatively helpless Jews. Such a move was usually tantamount to renouncing relatively stable and reliable future revenues, but in times of crises long-term calculations usually had to give way to immediate needs, which at times were of immense significance. (Other motivations were also possible – rulers sometimes implemented anti-Jewish policies in a bid to win favor and recognition among the Christian masses, but this is too vast a topic to cover it in today’s discussion.) Ultimately the implementation of such repressive economic measures often led to the annulment of the formal agreement forged between Jews and the local ruler, which generally foreshadowed the end of that Jewish community’s existence in that place and the need for mass migration.

As we can see, the stances taken by secular rulers with respect to Jews were various and contingent upon different factors. Therefore, Jews were forced to hone their negotiation skills and to deepen their knowledge with regards to the political situation in the country they had settled in and with regards to the spheres of influence ascribed to different rulers, since the attitude of those rulers towards Jews played an essential role in determining the conditions they were going to live in. As Jews, we have never been “pawns” – passive observers of the political reality we have found ourselves in. Nevertheless, our options when it comes to “fighting for our interests” were always strictly limited, which meant that Jewish life in medieval Europe was an endless struggle – a struggle to expand or maintain their privileges by securing the favor and support of those in power, as well as by minimizing the influence of oppressive Church policies and the restrictions they entailed.

The historian Leon Poliakov points to the example of Chinese Jews, who had lost their identity as a result of living in an “overly tolerant” society, to emphasize that without some form of “moderate” oppression experienced in the lands they had settled in, Jewish people would not have survived as such. They would have lost their identity. In light of this observation, we can say that our subsequent history sheds some light on the significance and role of the “Egyptian slavery and misery”, and it seems to offer one possible explanation as to how the Israelites had managed to survive in Egypt for a staggering period of 400 years.

Menachem Mirski

Translated from Polish by: Marzena Szymańska-Błotnicka

Żydzi, faraon i królowie

Refleksja nad paraszą Szemot

Lecz rządy w Egipcie objął nowy król, który nie znał Józefa. I rzekł do swego ludu: «Oto lud synów Izraela jest liczniejszy i potężniejszy od nas. Roztropnie przeciw niemu wystąpmy, ażeby się przestał rozmnażać. W wypadku bowiem wojny mógłby się połączyć z naszymi wrogami w walce przeciw nam, aby wyjść z tego kraju». Ustanowiono nad nim przełożonych robót publicznych, aby go uciskali ciężkimi pracami. Budowano wówczas dla faraona miasta na składy: Pitom i Ramses. Ale im bardziej go uciskano, tym bardziej się rozmnażał i rozrastał, co jeszcze potęgowało wstręt do Izraelitów. (Ex 1:8-12)

Zmiana władzy pociąga niekiedy zmianę statusu różnych mniejszości w społeczeństwie. Powyższe wersety stanowią swoistą matrycę dla losów nas, Żydów, w diasporach czasów późniejszych. Żyjąc w diasporze, żyjemy jako mniejszość, choćby nawet bardzo liczna, to zawsze mniejszość. Nasz wpływ na rzeczywistość krajów w których żyjemy jest wyznaczany przez nasz status społeczny. W wielu demokratycznych krajach współczesnego świata traktowani jesteśmy, przynajmniej w teorii, na równi z innymi obywatelami tychże państw, tak więc nasz wpływ na daną rzeczywistość podporządkowany jest, w najogólniejszym sensie, regułom demokracji. Jednakże, jak wiadomo, historycznie nie zawsze tak było. Nasz „specjalny” status wśród społeczeństw chrześcijańskiej Europy dość często był dla nas ciężarem. By jednak dopełnić tego obrazu, przyjrzyjmy się dziś mechanizmowi, który dominował przez długi czas naszej historii i w pokaźnym stopniu określił naszą tożsamość – mowa tu o średniowiecznej Europie.

Rolą świeckich władz średniowiecznych państw Europy, podobnie jak dziś, było zapewnienie bezpieczeństwa mieszkającym w nich społecznościom, i chrześcijańskim, i żydowskim, poprzez chronienie ich przed niebezpieczeństwami pochodzącymi zarówno z zewnątrz, jak i od wewnątrz. W teorii, świeckie władze miały także realizować politykę kościoła, w takim wymiarze, w jakim było to pożądane. W praktyce jednak owi władcy zmierzali głównie do poszerzania swoich sfer wpływu, często popadając w konflikt z kościelną hierarchią. I podczas gdy dla kościoła Żydzi stanowili problem teologiczny, dla państwa tego rodzaju kwestie nie miały znaczenia. Liczyła się przede wszystkim ich ekonomiczna „użyteczność”; świeccy suwereni nie prowadzili też wobec nich długofalowej w zamyśle polityki.

Średniowieczne państwo widziało więc w Żydach głównie ich wartość utylitarną. Stanowili oni niejednokrotnie „własność” królów, którym na danym terenie podlegali. Ich obciążenia podatkowe były z reguły większe od tych, które nakładano na społeczności chrześcijańskie Europy. Tolerancyjna polityka świeckich włodarzy wobec Żydów, mając na celu czerpanie większych korzyści z podatków często wspierała różne żydowskie, gospodarcze inicjatywy, aby uzyskiwane dzięki nim przychody powiększać i maksymalizować. W ten sposób Żydzi stawali się „biznesowymi partnerami” dla lokalnych władców, co z reguły dodatkowo zwiększało poziom wrogości i nienawiści wobec nich wśród miejscowych społeczności chrześcijańskich. Te z kolei, podobnie jak Kościół, również wywierały presję na władców, którzy w jakiejś mierze zawsze musieli się liczyć z „wolą ludu”, co również prowadziło do różnorakich restrykcji wobec Żydów lub ich prześladowań.

Kościół posiadał bezpośrednią władzę nad Żydami tylko wówczas, gdy jakiś duchowny był jednocześnie świeckim władcą. Zarówno Kościołowi, jak i państwu zależało na bezpieczeństwie Żydów, istniał jednakże spór o warunki, jakie miały być ustanowione dla ich egzystencji. „Protekcja” ze strony Kościoła miała na celu urzeczywistnienie ich bytu podług idei narodu przez Boga odrzuconego i żyjącego trwale w poniżeniu. Władze świeckie natomiast, biorąc pod uwagę swój własny interes, były skłonne tworzyć i wspierać korzystne dla Żydów uwarunkowania, sprzyjające ich osadnictwu oraz przedsięwzięciom, to bowiem oznaczało większe wpływy do państwowej kasy z tytułu podatków, podczas gdy ich dyskryminacja uszczuplała te przychody. W wielu przypadkach ich działalność nie kończyła się na uchwalaniu sprzyjających Żydom praw; władze te często bezpośrednio angażowały się w „żydowskie biznesy” (dotyczyło to w szczególności działalności polegającej na egzekwowaniu zaległych, finansowych zobowiązań). Jak nietrudno się domyślić, tego rodzaju praktyki były ostro krytykowane przez Kościół, z dwóch powodów. Po pierwsze, dobrobyt Żydów był dla Kościoła czymś niepojętym i skandalicznym, zwłaszcza jeśli wydawał się wzrastać na skutek podatkowej „eksploatacji” chrześcijańskich mas. Po drugie, współpraca lokalnych władz z Żydami zagrażała kościelnym na ich temat ustawom i kościelnej polityce. W rezultacie Kościół walczył przeciwko wsparciu dla Żydów ze strony władz świeckich oraz lobbował na rzecz swoich, gnębiących ich przepisów. Tak więc kiedy wpływ Kościoła na rzeczywistość polityczną i społeczną wzrastał, co miało miejsce np. w XIII wieku, sprzyjająca Żydom polityka świeckich władz zastępowana była różnego rodzaju represjami, które społeczności żydowskie odczuwały rychło na własnej skórze. Skumulowanych efektów presji długofalowej polityki Kościoła również nie sposób zakwestionować. Kler gorliwie przekazywał swoje posłannictwo w tej sprawie świeckim dworom i ta wytrwałość odnosiła skutek – władcy, chcąc nie chcąc, byli przymuszani do wdrażania kościelnych doktryn, w wielu praktycznych aspektach.

Jeśli lokalni suwereni byli wystarczająco silni w egzekwowaniu swojej politycznej woli, społeczności żydowskie na ich ziemiach żyły we względnym spokoju. Gdy natomiast stawali się zbyt słabi by oprzeć się presji Kościoła lub ludu, Żydów spotykały różnorakie tragedie. Tak ów polityczny mechanizm działał zazwyczaj, choć nie zawsze, bowiem lokalni władcy, od czasu do czasu, odrzucali rolę popleczników żydowskich przedsięwzięć i dołączali do grona prześladowców. Motywacją przyjęcia takiej roli była przeważnie zwyczajna chciwość, a najpowszechniejszą metodą wdrażanych represji była ekonomiczna eksploatacja. Niekiedy zadłużeni i będący pod finansową presją władcy sięgali wprost po środki finansowe stosunkowo bezbronnych Żydów. Decyzja taka oznaczała zwykle poświęcenie względnie trwałych i stabilnych dochodów w przyszłości, jednakże w czasach kryzysów perspektywiczne myślenie zwykle traciło na znaczeniu wobec bardzo wysokiej niekiedy wagi potrzeb doraźnych. (Istniały również inne motywacje – władcy wdrażali niekiedy antyżydowską politykę po to, by zdobyć przychylność i uznanie wśród chrześcijańskich mas, jest to jednakże temat zbyt rozległy, by go tutaj rozważać). Ostatecznie ekonomiczne represje przeciw Żydom kończyły się często unieważnieniem formalnej umowy między nimi a lokalnym suwerenem, co z reguły oznaczało kres istnienia społeczności żydowskiej na danym terenie i konieczność masowej emigracji.

Tak więc postawy świeckich władców w tej kwestii były wielorakie i zależne od różnych czynników. Żydzi musieli więc rozwinąć swoje umiejętności negocjacyjne, wiedzę na temat politycznej rzeczywistości w kraju, w którym się osiedlali, na temat sfer wpływów poszczególnych rządzących, ich nastawienie było bowiem czymś kluczowym dla żydowskiej egzystencji. Jako Żydzi nigdy nie byliśmy „pionkami” pasywnie przyglądającymi się otaczającej, politycznej rzeczywistości. Jednakże dane nam możliwości „walki o swoje” były zawsze ściśle ograniczone. Tak więc żydowskie życie w średniowiecznej Europie wiązało się z nieustającą walką – o powiększenie lub zachowanie własnych przywilejów poprzez pozyskanie przychylności oraz wsparcia ze strony rządzących, oraz o minimalizację wpływu opresyjnej polityki kościoła i wynikających z niej restrykcji.

Historyk Leon Poliakov posługując się przykładem Żydów chińskich, którzy utracili swoją tożsamość na skutek obecności w „zbyt tolerancyjnym” społeczeństwie, wskazuje, że bez pewnych „umiarkowanych” prześladowań ze strony otoczenia naród żydowski by nie przetrwał. Utraciłby swoją tożsamość. Tym samym nasza późniejsza historia rzuca pewne światło na znaczenie i funkcję „egipskiej niewoli i niedoli”, i zdaje się podsuwać jedną z odpowiedzi na pytanie jak to się stało, iż Izraelici przetrwali w Egipcie aż 400 lat.

Menachem Mirski